Małżeństwo, czyli kulturowo uznany związek dwóch osób, w Polsce wyłącznie mężczyzny i kobiety, regulowany prawem. O tym kto kiedy i z kim może zawierać związek małżeński decyduje zbiór przepisów prawa rodzinnego, zawarty w rozdziale "Prawo rodzinne". Szczególne regulacje dotyczą osób z niepełnosprawnością. Sprawdzamy kto nie może zawrzeć małżeństwa i kiedy konieczna jest interwencja sądu.
Głośna historia niepełnosprawnych Jolanty i Piotra, którzy chcieli się pobrać i toczyli nierówną walkę z urzędami w Biskupcu kilka lat temu przetoczyła się przez Polskę. Urzędnicy swoją decyzję tłumaczyli obowiązującym prawem. Wstrzymując się przy tym od ocen i publicznych komentarzy. Mimo interwencji mediów i nagłośnienia sprawy sąd w 2020 roku nie wydał zgody na ślub pary. "Nie mamy już siły na apelację" - mówili wtedy reporterom.
W polskim prawie bezwzględną przeszkodą do zawarcia małżeństwa jest ubezwłasnowolnienie całkowite. Od momentu osiągnięcia pełnoletności, każdy obywatel RP posiada pełną zdolność czynności prawnych. Co to oznacza w praktyce? Możliwość zawierania związków małżeńskich, rozporządzania swoimi finansami, zdolność zawierania umów i samostanowienia. Są jednak sytuacje, w których czy to ze względu na niepełnosprawność psychiczną, choroby lub inne okoliczności osoba nie jest w stanie decydować o sobie i podejmować racjonalnych decyzji, wtedy z pomocą przychodzi instytucja prawa cywilnego, którą jest ubezwłasnowolnienie. Ubezwłasnowolnienie całkowite polega na ograniczeniu praw do wykonywania czynności prawnych oraz decydowania np. o sposobie leczenia czy dysponowaniu majątkiem. Każdorazowo decyzję podejmuje sąd, mając na względzie wszystkie okoliczności towarzyszące.
Przeszkodą jest też "choroba psychiczna albo niedorozwój umysłowy" - jest to przeszkoda względna dotykająca osób z niepełnosprawnością intelektualną. Z uwagi na względność tej przeszkody sąd rodzinny może zezwolić na zawarcie małżeństwa, pod warunkiem spełnienia dodatkowych warunków: Stan zdrowia i umysłu nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu potencjalnego potomstwa. Należy jednak podkreślić uznaniowość powyższego przepisu, gdyż nie zostało sprecyzowane czym dokładnie owo zagrożenie jest, tak więc decyzja w każdym przypadku jest uznaniowa.
Zatem próba zawarcia związku małżeńskiego czy to z osobą z niepełnosprawnością intelektualną czy też przez dwie takie osoby może nie dojść do skutku. Przyjęcia oświadczenia może odmówić kierownik USC i będzie to zgodne z jego uprawnieniami. W każdym przypadku natomiast kierownik USC odmówi, osobie ubezwłasnowolnionej, gdyż poza innymi prawami, w momencie orzeczenia ubezwłasnowolnienia, zostaje ona pozbawiona praw publicznych, w tym także prawa do zawierania związku małżeńskiego.
Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy stanowi jasno: Zgodnie z przepisami nie może zawrzeć małżeństwa osoba niemająca ukończonych lat osiemnastu, ubezwłasnowolniona całkowicie. Ponadto nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może jej zezwolić na zawarcie małżeństwa. Nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim. Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa krewni w linii prostej, rodzeństwo ani powinowaci w linii prostej. (ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy (tj. Dz.U. z 2019 r., poz. 2086), artykuły od art. 10 do art. 15 ww. ustawy).
Jako, ze Polska należy do Unii Europejskiej Polacy często powołują się na postanowienia Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, zwłaszcza skarżąc się do Europejskieg Trybunału Praw Człowieka na działania polskich organów sądowych.
Jeśli chodzi o zawieranie małżeństw przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną najważniejsze są dwa artykuły wspomnianej konwencji. Artykuł 8, który stwierdza: "Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób".
Artykuł 12 stanowi natomiast: "Mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa".
Konwencja o prawach osób z niepełnosprawnościami, opracowana w ramach ONZ, przyjęta w Polsce w 2007 roku. Artykuł 23 Konwencji "Poszanowanie domu i rodziny stanowi:
"Państwa Strony podejmą efektywne i odpowiednie środki w celu likwidacji dyskryminacji osób niepełnosprawnych we wszystkich sprawach dotyczących małżeństwa, rodziny, rodzicielstwa i związków, na zasadzie równości z innymi osobami, w taki sposób, aby zapewnić:
(a) uznanie prawa wszystkich osób niepełnosprawnych, które są w odpowiednim do zawarcia małżeństwa wieku, do zawarcia małżeństwa i do założenia rodziny, na podstawie swobodnie wyrażonej i pełnej zgody przyszłych małżonków,
(b) uznanie prawa osób niepełnosprawnych do podejmowania swobodnych i odpowiedzialnych decyzji o liczbie i czasie urodzenia dzieci oraz do dostępu do dostosowanych do wieku edukacji i informacji dotyczących prokreacji i planowania rodziny, a także do środków niezbędnych do korzystania z tych praw,
(c) zachowanie zdolności rozrodczych przez osoby niepełnosprawne, w tym przez dzieci, na zasadzie równości z innymi osobami".
Co to oznacza w praktyce? Że każdorazowo zgoda na związek małżeński osoby/osób z niepełnosprawnością intelektualną w Polsce jest wydawana przez sąd. Obostrzenia nie występują natomiast (przynajmniej jeśli chodzi o prawo cywilne) w przypadku niepełnosprawności ruchowej. Prawo kanoniczne jest w tym względzie bardziej surowe:"Niezdolność dokonania stosunku małżeńskiego uprzednia i trwała, czy to ze strony mężczyzny czy kobiety, czy to absolutna czy względna, czyni małżeństwo nieważnym z samej jego natury".