Opieka nad pacjentem leżącym, niesamodzielnym zwykle oznacza też pomoc w czynnościach związanych z higieną osobistą. To, co najpierw wydaje się trudne, zwłaszcza dla osób, które nie są wykwalifikowanymi opiekunami, z czasem staje się rutyną.
Aby pacjent czuł się możliwie najbardziej komfortowo, trzeba postarać się o maksimum dyskrecji i intymności podczas czynności higienicznych:
- wszystkie one powinny odbywać się za zamkniętymi drzwiami, bez udziału osób trzecich, wyjątkiem są sytuacje, gdy np. trzeba pomóc podopiecznemu wejść do wanny i potrzebne są do tego dwie osoby dorosłe,
- pacjent musi wiedzieć, że np. do łazienki nie wejdzie żadna niepowołana osoba,
- czynności higieniczne powinny odbywać się, w miarę możliwości, o stałych porach,
- jeśli chory jest w stanie np. samodzielnie prawidłowo wyszczotkować zęby czy umyć przynajmniej niektóre części swego ciała, należy mu na to pozwolić, nawet jeśli miałoby to zająć więcej czasu, dzięki temu poczuje się bardziej niezależnie i podmiotowo,
- gdy nie ma przeciwwskazań, zachęcajmy pacjenta, by samodzielnie, na tyle, ile jest w stanie, korzystał z łazienki i toalety. Rolą opiekuna będzie ewentualne wsparcie przy wykonywanych tam czynnościach oraz zapewnienie bezpieczeństwa,
- łazienkę i toaletę należy wcześnie przygotować, podstawą jest zainstalowanie dodatkowych uchwytów oraz mat antypoślizgowych, wszystko to nie wymaga wielkich nakładów finansowych. Jeśli jednak są ku temu możliwości - dobrze jest zamontować w łazience dodatkowo poręcze lub podest do wanny lub zainstalować bezbrodzikową kabinę prysznicową ze specjalnym siedziskiem.
- chory na ogół wymaga mycia dwa razy dziennie, rano i wieczorem, czasami jednak trzeba myć go i przebierać częściej, jeśli zdarzy się zabrudzenie np. moczem, kałem, wymiocinami lub jedzeniem. Dodatkowe mycie lub przecieranie twarzy bądź innych części ciała wskazane jest także podczas upałów,
- poranne mycie osoby leżącej może ograniczyć się do umycia zębów, twarzy, szyi, karku, uszu, dłoni, miejsc intymnych łącznie z okolicami odbytu, pleców i stóp,
- podczas wieczornego mycia należy przeprowadzić toaletę całego ciała chorego,
- włosy chorego myje się w zależności od potrzeb, nie rzadziej niż co kilka dni,
- po każdym posiłku najlepiej jest umyć choremu zęby (lub, jeśli to możliwe, zachęcić, by sam to zrobił),
- po każdym wypróżnieniu należy zmienić pacjentowi pieluchomajtki, umyć miejsca intymne, osuszyć, zasypać talkiem i zostawić na chwilę (nie zakładać od razu pieluchomajtek i ubrań),
- do mycia i pielęgnacji wskazane są delikatne, niedrażniące, hipoalergiczne kosmetyki, najbezpieczniejsze będą te atestowane, przeznaczone dla dzieci i niemowląt (płyn myjący, talk, szampon do włosów, oliwka, krem do ciała),
- akcesoria, w jakie należy się zaopatrzyć to m.in. większa, lekka plastikowa miska, miękka gąbka lub myjka (te muszą być łatwe do utrzymywania w czystości i regularnie wymieniane), miękkie ręczniki, ręczniki papierowe, gaziki (do przemywania oczu), jednorazowe rękawiczki (dla opiekuna), ewentualnie - bielizna tzw. jednorazowa, z siateczki.
- jeśli mycie w wannie lub pod prysznicem jest niemożliwe w ogóle lub z pewnych względów tak skomplikowane, że odbywa się tylko w wyjątkowych okolicznościach, codzienną toaletę wykonuje się w pokoju chorego,
- podczas mycia obowiązuje kolejność: "od góry do dołu",
- chorego układa się do mycia w pozycji półleżącej lub siedzącej, a jeśli to niemożliwe - na boku,
- najpierw należy umyć mu zęby, twarzy, szyję i kark, w przypadku mężczyzn w kolejnym kroku przychodzi czas na golenie zarostu,
- następnie schodzi się "w dół", myjąc dekolt, klatkę piersiową, brzuch, ręce, plecy, pośladki, nogi, stopy, na koniec miejsca intymne,
- trzeba pamiętać, że dla komfortu pacjenta najlepiej jest odsłaniać tylko te części ciała, które są aktualnie myte, a pozostałe dyskretnie zakrywać, np. przy pomocy ręczników. Dzięki temu pacjent nie będzie niepotrzebnie krępował się swoją nagością,
- należy regularnie skracać choremu paznokcie u rąk i stóp, jeśli są twarde, zgrubiałe, namacza się je uprzednio przez kilka minut w miseczce z ciepłą wodą, a następnie obcina, ewentualnie też spiłowuje pilnikiem tak, by nie miały ostrych krawędzi,
- baczną uwagę należy zwracać na fałdy skórne i przestrzenie między nimi - tam zwykle dochodzi do tzw. zacierania się, a w konsekwencji do odparzeń.
Niektórym osobom leżącym trudno zmienić pozycje, niektóre natomiast nie są w stanie tego zrobić samodzielnie. W takich warunkach często na ciałach pacjentów tworzą się bolesne odleżyny, czyli martwica w miejscach narażonych na bezruch i ucisk. W newralgicznych punktach tworzą się otwarte rany, które nierzadko ulegają zakażeniom.
Ponieważ leczenie odleżyn to proces długotrwały (i nie zawsze też kończący się pełnym sukcesem), lepiej zapobiegać ich powstawaniu:
- w pierwszej kolejności, warto zainwestować w zakup specjalnego materaca przeciwodleżynowego oraz, ewentualnie także poduszek przeciwodleżynowych, które zapewniają brak ucisku i stały dopływ krwi do wszystkich części ciała osoby leżącej,
- przydatne będą też niewielkie, wykonane z gąbki lub gumy akcesoria (opaski, kółka, krążki, etc.) które umieszcza się np. między udami, pod pośladkami czy plecami pacjenta,
- jeśli chory nie jest w stanie samodzielnie zmienić pozycji, trzeba mu w tym pomóc, przynajmniej co godzinę lub dwie,
- w profilaktyce przeciwodleżynowej priorytetem jest też higiena i zachowanie ciała pacjenta w możliwie dobrej formie (częste zmiany pieluchomajtek, mycie miejsc intymnych, tzw. wietrzenie, częsta zmiana odzieży, używanie odzieży z bawełny lub flaneli, częste zmiany bielizny pościelowej,
- szczególną wagę należy przykładać do higieny skóry pacjenta (po każdym myciu musi być starannie wysuszona, lekko oklepana, by pobudzić krążenie i natarta odpowiednim kremem, np. dostosowanym do potrzeb skóry wrażliwej), krążenie pobudzą też delikatne masaże lub, jeśli nie ma ku temu przeciwwskazań - lekkie szczotkowanie ciała szczotką z naturalnego lub nylonowego włosia.
Profilaktyką przeciwodleżynową oraz przeciw narastaniu szkód wtórych (istniejących obok choroby podstawowej, rozwijających się z powodu przedłużającego się czasu spędzanego w pozycji leżącej) są pewne lekkie, nieforsowne ćwiczenia, które, jeśli nie istnieją ku temu przeciwwskazania, powinien wykonywać chory, gdy lekarz wyrazi zgodę:
- ćwiczenia oddechowe (serie pogłębionych, spokojnych oddechów, wydychanie powietrza przez rurkę do napojów, oddychanie tak, jakby się chciało zdmuchnąć świecę, etc.),
- ćwiczenia mięśni - ściskanie w dłoni specjalnych gumowych przedmiotów lub zabawa tzw. gniotkami antystresowymi, napinanie i rozluźnianie poszczególnych partii mięśni,
- ćwiczenia zwiększające ruchomość stawów - prostowanie i zginanie nóg i rąk, ruch obrotowy stóp i nadgarstków, skręty szyi,
- masaże wykonywane przez opiekuna.